दही

मी दही आणि ताक ह्यांचा डायहार्ड फॅन आहे, म्हणजे रोज दही पाहिजेच असं पूर्वी होत पण हल्ली सर्दि आणि कफ ह्यामुळे ते प्रमाण थोडं कमी झालं आहे, पण तरीही जेव्हा लहर येते किंवा लक्षात येत तेव्हा आवर्जून दही किंवा ताक पितो. दही हे करायला अगदी सोपं असतं म्हणून मी हि तयार करतो अधुन मधुन. तर असच आज मी दही विरजायला लावत होतो आणि डोक्यात एक विचार आला. आपण दही विरजायला लावतो ते कस तर प्रथम थोडं आधीच दही घेतो ज्याला विरजण असं म्हणतात. मग त्यात पाहिजे तेवढं दूध टाकायचं शक्यतो कोमट, मग चमच्यानं भरपूर ढवळायचं आणि हे मिश्रण तसंच ठेवून द्यायचं झालं थोड्याच वेळात दही तयार. आता तुम्ही म्हणाल यात काय विचार करण्यासारखं आहे तर जेव्हा मला दही करायच होत तेव्हा माझ्याकडे आधीच दही होत म्हणून मी ते विरजायला लावू शकलो पण ज्यांनी ह्या दह्याचा शोध लावला असेल त्यान ते सगळ्यात पहिल्यांदा कस तयार केलं असेल? झालं डोक्यात भुंगा शिरला आणि मायाजालात अधिक माहिती शोधायला सुरूवात केली आणि जी काहि माहिती मिळाली ती अशी.

साधारण ई.स. पूर्व २००० बीसीई पासून दही अस्तित्वात असल्याच्या नोंदि आहेत पण दही असं कोणी पहिल्यांदा तयार केलं नव्हत तर त्याकाळी बकरीच्या कातडीपासून तयार केलेल्या पिशव्या दूध ने आण करण्याकरता वापरत असत आणि ह्या कातडी वर दही तयार करणारे जीवाणु असतील आणि त्यामुळेच त्या पिशवितच त्याच दही झालं असेल असं मानल जात. हि झाली दही तयार होण्याची मूळ कहाणी पण प्रत्येक देशात अगदी आवडीनं खाल्ला जाणारा हा पदार्थ स्वतःबद्दल वेगवेगळ्या आख्याईका बाळगून आहे. पुराण काळात भारत आणि इराण ह्या देशांच्या संस्कृतीत दह्याचा उल्लेख अगदी प्रकर्षानं आढळतो, म्हणजे जर तुम्ही नीट विचार केलात तर देवाच्या पुजेत जे तिर्थ दिलं जात ते बर्‍याच वेळेला दह्याच असतं, पुराणात दही आणि मध ह्यांच मिश्रण हे देवांच अन्न म्हणून मानल गेलं आहे.

अगदी १९ व्या शतकापर्यंत आशिया खंडातील बहुतेक देशात दही हे रोजच्या जेवणाचा एक अविभाज्य भाग होत. साधारण १९०५ साली बल्गेरियाच्या काहि विद्यार्थ्यांनी दह्यावर प्रथम संशोधन केल. त्यांनी बल्गेरियन दह्यावर संशोधन केल आणि त्यात त्यांना लंबगोलाकार आकाराच्या आम्लतत्ववादि जीवाणू आढळले ज्यांना त्यांनी लॅक्टोबॅसिलस असं नाव दिलं. प्रसिद्ध रशियन जीव शास्त्रज्ञ लीया लीय्च मेक्नीकोव्ह ह्याच्या मते बेल्जियम शेतकर्‍यांच्या रोजच्या जेवणातील दह्याच्या वापरामुळे त्यांच्या आयुरामानात कमालीची वाढ दिसून आली, अर्थात हा झाला त्याच्या संशोधनाचा भाग पण ह्यातल्या सत्यतेचे अधिक पुरावे काहि सापडत नाहित. एक आश्चर्याची गोष्ट आशी कि ह्या दह्याच आगमन अमेरिकेत विसाव्या शतकाच्या सुरूवातीलाच झालं, तोपर्यंत हे दही आशिया खंडातच जास्त खाल्ले जायचे.

दही हे आरोग्याला उत्तम असतं त्यात प्रोटिन, कॅल्शियम, आणि विटामिन बी चा भरपूर साठा सापडतो. कॅल्शियमच्याही अस्तित्वामुळे हे वजन कमी करण्याचा पण एक उत्तम उपाय म्हणून ज्ञात आहे. दही हे अतिसारासारख्या विकारांवर प्रतिजैविक म्हणून पण वापरात आणतात. आपली पूर्वीची लोक म्हणतात दही हे पित्तनाशक असतं पण ते जेव्हा ते खूप घुसळून त्याच ताक करतात तेव्हा ते शरीराला थंडावा देणार एक उत्तम पित्तनाशक बनत. म्हणूनच कदाचित हिंदू संस्कृतीत जेवण झाल्यावर ताक प्यायची पद्धत असावी. दुधाच्या सायीपासून तयार केलेलं दही जेव्हा घुसळलं जात तेव्हा त्यातून लोणी निघत आणि पुढे ह्याच लोण्यातून कढवुन तुप केलं जात. आपल्या देशात दही वेगवेगळ्या पद्धतिने खाल्ले जात. लस्सी हा प्रकार उत्तर भारतात जास्त प्रसिद्ध आहे, साखर आणि सुकामेवा घालून केलेलं घट्ट ताक म्हणजे लस्सी. दक्षिण भारतात दह्यापासून केलीली कढि हि रोजच्या जेवणाचाच भाग असते. भात आणि त्यावर कढि म्हणजे त्यांच्या तोंडाला पाणी सुटल्या शिवाय रहात नाहि. दही पुष्कळ प्रकारच्या शाकाहारी आणि मांसाहारी पदार्थात पण वापरल जात. असं हे बहुपयोगी दही ज्याची जितकी माहिती सांगावी तेवढी थोडीच.